همانگونه که مسلمانان از سنت رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) مبنی بر نصب عریف و تأکید آن حضرت بر حسن عمل و تولید و ساخت بهینه، سازمان حسبه را تأسیس نمودند که وظیفه نخستین آن، امر به معروف و نهی از منکر بود، به راحتی می توان لزوم توجه به مسائل زیست محیطی در تولیدات و صنعت را از نگرش و سیره معصومان علیهم السلام  نیز به دست آورد. بنابر این در زمان  حاضر نیز حکومت اسلامی باید با متابعت از سنت و سیره معصومان علیهم السلام طلا و گذشته فرهنگ و تمدن اسلامی، از راه های گوناگون و با شیوه‌های متناسب، مسئله زیست محیطی را در تولیدات در نظر گرفته و مردم، به ویژه صاحبان صنایع و حرفه ها را به متابعت از استانداردها و مقررات زیست محیطی وادار کند. البته برای حسن اجرای آن، نظارت پیگیر، مداوم و کارشناسانه لازم است و باید برنامه ریزی و آینده نگری دقیق و واقع بینانه و همه جانبه ای صورت گیرد تا از تولید مثلا خودروهای دودزا و آلوده کننده جلوگیری شود، کارخانه های غیر استاندارد ساخته نشده و حتی کارخانه های استاندارد نیز به خارج از محدوده شهرها و مناطق مسکونی هدایت شود و از انواع آلودگی و تولید وسایل آلوده کننده جلوگیری گردد تا تولید و تخلیه زباله های صنعتی و کارخانجات، باعث آلودگی محیط و آبهای مورد استفاده و سطحی و آبهای زیر زمین نشود.
 
اگر یکی از وظایف محتسب و سازمان حسبه این بوده است که وقتی میدید ساختمان خانه ای مشرف به خانه همسایگان است اقدام لازم را معمول میداشت»، امروزه مشکلات اجتماعی و تخلفها و منکرات ساخت و ساز بدان خلاصه نمی شود، پس حکومت اسلامی و مردم مسلمان وظیفه دارند از ساخت و سازهای بی رویه ای که با اصول شهرسازی و دانش راه و ساختمان و دستاوردهای بشری در این وادی مخالفت دارد و فرهنگ و هویت اسلامی را نادیده می گیرد، و نیز از ساخت و ساز بی رویه به قیمت تخریب فضای سبز، زمین های کشاورزی، مناطق حفاظت شده حیات وحوش یا پارکهای جنگلی و یا از ساختمان سازی روی خط زلزله و...

جلوگیری نماید و این مسائل و امثال آن به خوبی از سیره و نگرش معصومان علیهم السلام طلا و کار کرد عرافه و حسبه در زمان آنان و پس از آن قابل استفاده است. سازمان حسبه، افزون بر کنترل مواد اولیه تولید، مرغوبیت تولیدات و کارهای رعایت بهداشت و پاکیزگی آنها را نیز به دقت زیر نظر داشت. اصناف مختلف نیز در سایه باور اسلامی و بنا بر مقررات حکومت اسلامی و نظارت سازمان حسبه، به نظافت اهتمام میورزیدند. در این باره می خوانیم:
 
پاکیزگی کالای تولید شده و وسایل تولید و کارگاه ها مورد عنایت قرار داشت و حفظ نظافت در هر چیز برای اصناف، ضروری و واجب بود. از نانوایان خواسته شده ظرف هایی را که به کار می گیرند پاکیزه نگاه دارند و آنها را بپوشانند و آنچه نانها را با آن می پوشانند و زیر آنها می گسترند باید نظیف باشد و تغارها را باید خوب بشویند. فرنیه پزها ملزم بودند که دودکش ها را اصلاح کنند و دائم کف فرنی را از علفهای سوخته و خاکستر پاک نمایند تا چیزی از آنها به پشت نان نچسبد. آسیابانان ملزم بودند که غله را با غربال خاک گیری کنند و آن را از گل پاک نمایند و قبل از آسیاب کردن، غبار از آن بزدایند. از لبنیاتی ها خواسته شد که ظرف های خود را بپوشانند و محلی را که در آن کار می کنند، باید سفید و نظیف باشد و نیز ملزم گردیده اند که دیگها را هر روز با لیف و آب  پاکیزه بشویند تا در مواقع گرما فساد به آنها راه نیابد. روغن فروشان به نظافت و شستن لباس ها و ظرفها و دستها و پاک کردن ترازوها و پیمانه های خود امر شده اند. ماهی پزها باید تبرها و طبق‌هایی را که هر روز ماهی بر آنها حمل می کنند، بشویند و هر شب پس از شست وشو نمک کوبیده بر آنها بپاشند. همچنین ملزم بودند که در شستن و پاکیزه کردن ماهی و پاک کردن آن از پوست و صدف بسیار بکوشند.

کارگران کارگاه های روغن کنجد و زیتون باید کنجد را بشویند و آن را قبل از به کار بردن، تفت داده و خرد و آسیاب نمایند. هیچ یک از کارگران نمی تواند به گرفتن روغن کنجد بپردازند مگر آنکه قبلا پاهایش را با سنگ پا (محکه) بشوید و کاملا تطهیر نماید و ملزم بودند که تغارها را پس از پایان کار بپوشانند. همچنین طباخان مجبور بودند که به نظافت همه وسایلشان توجه نمایند و هر روز آنها را با آب گرم و اشنان بشویند. ترتیب کار در مورد هریسه پزان نیز چنین بود. اما برکله پاچه فروشان واجب بود که کله ها و پاچه ها را با آب داغ پاک کنند و کاملا موی آنها را بزدایند.(1). محتسب گاهی در مسجد می نشست و مأموران او در بازارها و کارگاهها و غذاخوری ها و مهمانسراها می گشتند و به وضع اجناس و گوشت و دیگر خوردنی ها می رسیدند و سقاها را امر می کردند که به مقدار معین در ظرفها آب بریزند.(2)
 
محتسب کوشش می کرد که هر صنفی یک بازار مخصوصی داشته باشد و روی همین اصل برای هر صنف جای مخصوصی تعیین می کرد. فروشندگان ماهی را وادار می کرد که در بازاری دورتر از محل رفت و آمد مردم مشغول کار شوند تا مردم از استشمام بوی بد ناراحت نشوند. نانوایی ها را در سر کوچه ها و محله های مختلف و اطراف شهر به طور پراکنده قرار می دادند تا حوایج مردم بهتر رفع شود. (3)
 
پی‌نوشت‌ها:
۱. ابن اخوه، معالم القریة فی احکام الحسبه، ص ۱۰۵. برای توضیح بیشتر ر.ک: صباح ابراهیم سعید شیخلی، اصناف در عصر عباسی، ص ۸۴-۸۵.
 ٢. جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ج ۱، ص ۲۴۲ - ۲۴۳.
 ٣. احمدی میانجی، لزوم وزارت اطلاعات در حکومت اسلامی، ص ۱۲۴.
 
منبع: محیط زیست و بهداشت، عبد المجید ناصری داوودی، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1391